Schokkende gebeurtenissen

Een hevig verbaal of fysiek incident, aanranding, zelfdoding, een overval of ramp zijn voorbeelden van schokkende gebeurtenissen. Ze gaan vaak gepaard met hevige emoties en lichamelijke reacties. Je kan je kwetsbaar, machteloos, angstig of verdoofd voelen. Dit kan gepaard gaan met lichamelijke reacties zoals hartkloppingen, gespannen spieren, slaapproblemen. Een gebeurtenis kan schokkend zijn voor wie het rechtstreeks meemaakte, maar ook voor wie er getuige van was of erover gehoord heeft.

De definitie volgens DSM-5: “de betrokkene is blootgesteld aan een feitelijke of dreigende dood, ernstige verwonding of seksueel geweld.”

Een schokkende gebeurtenis heeft volgende kenmerken:

• Er is een grote en plotse kloof tussen de eisen van de omgeving en de mogelijkheden van het individu. Er gebeurt veel tegelijk en het gaat allemaal heel snel.
• De gebeurtenis valt buiten het alledaagse. Er gebeurt iets wat hij zich niet kan voorstellen.
• De getroffene wordt geconfronteerd met zijn eigen kwetsbaarheid. Hij voelt zich bedreigt en verliest zijn gevoel van veiligheid. Hij voelt zich machteloos: hij heeft geen controle over de situatie.
• De gebeurtenis lokt intense stressreacties uit.

Bron: Kleber & von Genau, 1994; gersons,1995  en The human link, expert in psychisch welzijn

Het fasenmodel plaatst het verwerken van een schokkende gebeurtenis in een proces in de tijd. Het beschrijft wat normale reacties zijn tot 3 maanden na het incident. Als na ongeveer 3 maanden het incident nog voortdurend op de voorgrond staat, bestaat het risico op een verstoorde verwerking. Ieder mens ervaart een schokkende gebeurtenis anders en verwerkt ze op zijn manier. Niet iedereen zal de fasen van het model doorlopen of noodzakelijk in die volgorde.

Crisisfase: meteen na het incident

Tijdens en meteen na het incident produceert het lichaam adrenaline. Deze zorgt voor een verhoogde staat van paraatheid. De focus ligt op overleven en de getroffene is op zijn hoede. De adrenaline zakt geleidelijk en kan voor verschillende reacties zorgen, zowel fysiek als emotioneel. Tijdens deze fase bied je eerste opvang aan.

Doorwerkfase: enkele dagen tot 3 maanden na het incident

Langzaam dringt door wat er gebeurde. Er is het besef dat de wereld niet zo veilig is. Dit kan gepaard gaan met een gebrek aan (zelf)vertrouwen, motivatieverlies, hevige emoties en fysieke klachten. Tijdens deze fase start je nazorggesprekken. Ook als mensen geen last hebben van deze reacties zijn de gesprekken preventief.

Voorbeelden van emotionele reacties:

• Ongeloof, onzekerheid, machteloosheid, verliesgevoelens, schuldgevoel, schaamte, twijfel.
• Grote alertheid, schrikreacties, aanhoudende angst, paniek bij confrontatie bij dingen die herinneren aan de gebeurtenis en mogelijk vermijdingsgedrag.
• Afwisseling tussen herbeleven en vermijden.
• Verhoogde prikkelbaarheid, irritatie, woede.
• Stemmingswisselingen.
• Gevoel van vervreemding, eenzaamheid.
• Behoefte aan begrip en erkenning

Voorbeelden van fysieke reacties:

• Trillen, zweten, hartkloppingen, gespannen spieren.
• Ademhalingsproblemen, beklemd gevoel op borstkas.
• Duizelig gevoel, wazig zicht, misselijkheid, maag- en darmklachten.
• Slaapproblemen: moeilijk inslapen en/of doorslapen, vroeg wakker.
• Vermoeidheid, uitputting.

Soms herbeleeft de getroffene de situatie of raakt overspoeld door hevige emoties. Op andere momenten wil de persoon misschien niet meer denken aan de gebeurtenis. Het kan dat mensen gedachten, gevoelens, zintuiglijke indrukken, gesprekken, activiteiten, voorwerpen, plaatsen of mensen vermijden die herinneren aan het incident.

Bij kinderen en volwassenen met een laag cognitief niveau zie je vaak het volgende:

• Heel druk en uitbundig doen.
• Om kleinigheden huilen of boos worden.
• Verlies van vaardigheden zoals eten, praten, zindelijkheid.

Al deze reacties zijn normale reacties op een abnormale gebeurtenis.

Geleidelijk aan nemen herbeleving, vermijding en fysieke en psychische stressreacties af in intensiteit en frequentie. Niet alle reacties hoeven verdwenen te zijn. Maar het incident mag niet meer voortdurend op de voorgrond staan. Emoties overspoelen de getroffene niet meer als deze over het incident denkt en praat. De persoon heeft de gebeurtenis een plek gegeven in het eigen leven en het gevoel van controle is herwonnen.

Chronische fase: 3 maanden na het incident

Gespecialiseerde hulpverlening is aangewezen als de getroffene nog veel problemen ervaart en de reacties niet afnemen. Reacties die kunnen duiden op een vergroot risico voor een posttraumatisch stress-syndroom (PTSS) zijn herbeleving, vermijding, negatieve gedachten en stemming en een verhoogde prikkelbaarheid. 

Herbeleving

Nare herinneringen, beelden en negatieve gedachten duiken te pas en te onpas op. De getroffene heeft nachtmerries en reageert alsof de gebeurtenis opnieuw plaatsvindt.

Vermijding

De getroffene vermijdt aanhoudend prikkels (vb. gedachten, personen of plekken) die herinneringen aan het incident oproepen.

Negatieve gedachten en stemming

De getroffene heeft negatieve gedachten over zichzelf, de anderen en de wereld. Er zijn gevoelens van vervreemding en afgesneden zijn van de wereld. De persoon wordt overspoeld door hevige emoties of diens gevoelens worden afgestompt. Interesse in en deelname aan activiteiten zijn sterk afgenomen.

Verhoogde prikkelbaarheid

Dit kan zich uiten in slaapproblemen, woede-uitbarstingen, concentratieproblemen, overdreven waakzaam of schrikachtig zijn. De getroffene kan roekeloos zijn en zelfdestructief gedrag vertonen.